સ્ટ્રોક / પક્ષઘાત
સ્ટ્રોક શું છે ?
સ્ટ્રોક / પક્ષઘાત ત્યારે થાય છે જયારે મગજના કોઈપણ ભાગમાં લોહીનો પુરવઠો અચાનક બંધ થઈ જાય (ઈસ્કેમીક સ્ટ્રોક) અથવા મગજમાં જયારે રકતવાહિની ફુટે છે (હેમોરેજીક સ્ટ્રોક). મગજના કોષોને સતત ગ્લુકોઝ અને ઓકિસજનની જરૂર હોય છે. આવા અસરગ્રસ્ત મગજના કોષો ગ્લુકોઝ અને ઓકિસજન ન મળવાથી મરી જાય છે. બધાજ સ્ટ્રોકના કેસમાંથી ૮૭ ટકા કિસ્સાઓ ઈસ્કેમીક સ્ટ્રોક ના હોય છે અને સમયસર હોસ્પિટલ પહોંચી જવાથી તેની સચોટ સારવાર થઈ શકે છે.
શું પક્ષઘાત એ એક ઈમરજન્સી છે ?
હા. જો પક્ષઘાતના દર્દીને પુરતી અને વહેલી સારવાર શરૂ કરવામાં ન આવે તો મગજને ભારે નુકસાન પહોંચે છે જે સરખું થઈ શકતું નથી. દર મિનિટે આશરે ર૦ લાખ ચેતાકોષો મૃત્યુ પામે છે; તેથી "સમય એજ મગજ છે ૮તયોભ યક ખચબયદ૯" એ વાકય ધ્યાનમાં રાખવું જરૂરી છે. અવરોધિત ધમણીને ખોલવા માટે તાત્કાલિક પગલા લેવા જરૂરી છે. આજકાલ નવી સારવાર ઉપલબ્ધ છે જે નુકસાનને નોંધપાત્ર રીતે ઘટાડી શકે છે. જો આવી સારવાર તાત્કાલીક આપવામાં આવે તો મગજના ચેતાકોષોને નુકસાન મોટી માત્રામાં ઘટાડી શકાય છે.
પક્ષઘાત ના કેટલા કિસ્સાઓ બને છે ?
પક્ષઘાત વિશ્વભરમાં મૃત્યુનું ત્રીજું સૌથી સામાન્ય કારણ છે. તે લાંબી અપંગતાનું નોંધપાત્ર કારણ છે. વિશ્વભરમાં વધતી જતી વસ્તીને કારણે એવો અંદાજ લગાવવામાં આવ્યો છે કે ર૦ર૦ સુધીમાં પક્ષઘાત એ તંદુરસ્ત જીવન વર્ષો ગુમાવ્યાનું મુખ્ય કારણ હશે.
પક્ષઘાત ના લક્ષણો શું હોઈ શકે ?
- ચહેરા, હાથ પગ (ખાસ કરીને શરીરના એક બાજુની નબળાઈની અચાનક શરૂઆત)
- અચાનક થતી મુંઝવણ, અસ્પષ્ટ વાણી અથવા ન સમજાતી બોલી
- એક અથવા બંને આંખોમાં અચાનક દ્વષ્ટિ ગુમાવવી.
- અસંતુલન, ઉલ્ટી, ચકકર, સંકલન ગુમાવવું અથવા ચાલવામાં તકલીફ વગેરે અચાનક થવું.
પક્ષઘાત ના લક્ષણો જાણવા મળે તો શું કરવું ?
તયોભ યક ખચબયદ કારણકે પક્ષઘાતની સારવારમાં દરેક મિનિટનો વિલંબએ આશરે ર૦ લાખ કોષોને મૃત્યુ તરફ દોરી જાય છે. જેથી દર્દીને તુરંતજ એવી હોસ્પિટલ લઈ જવું જરૂરી છે જયાં સ્ટ્રોક ટીમ અને સીટી સ્કેન તથા એમ.આર.આઈ. ની સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ હોય.
તુરંત મળતી સારવાર = મગજને ઓછું નુકશાન ર સારુ તબીબી પરિણામ
પક્ષઘાત ના કેસમાં ડોકટરની શું ભુમિકા હોય છે ?
પ્રાથમિક તબકકામાં દર્દીનું તબીબી આંકલન કરવામાં આવે છે. જેમાં તેની તબીબી હિસ્ટ્રી, તબીબી પરિક્ષણ ૮ભ્શ્બ્?ય્દ્યબ્ત્ય્ઃદ્ય૯ તથા માનસિક પરિક્ષણ કરવામાં આવે છે. તેના પછી સીટી સ્કેન તથા એમ.આર.આઈ. દ્વારા મગજના કયા ભાગને નુકશાન થયું છે તથા પક્ષઘાત હેમોરેજીક (લોહીના સ્ત્રાવથી થતો) છે કે ઈસ્કેમીક (લોહી ન મળવાથી થતો) એ નક્કી કરવામાં આવે છે.
સારવાર
આજના જમાના માં ઈસ્કેમીક (લોહી ન મળવાથી થતો) પક્ષઘાત ના દર્દી માટે બે સારવાર ઉપલબ્ધ છે.
- મેડીકલ મેનેજમેન્ટ : પક્ષઘાત શરૂ થયા ના ૪.પ કલાક ના અંદર રકતવાહિની માં થતા ગઠ્ઠાને ઓગાળવા માટે દવા (થ્રોમ્બોલાઈટીક એજન્ટ) આપી શકાય છે.
- મેકેનીકલ થ્રોમ્બેકટોમી (ઈન્ટરવેન્શન પ્રક્રિયા) તે મોટાભાગના દર્દીઓમાં ૬ કલાક સુધી અને પસંદગીના દર્દીઓમાં ર૪ કલાક સુધી કરી શકાય છે. આ પ્રક્રિયા એવા દર્દીઓમાં કરવામાં આવે છે જેમાં મગજના અંદરની મોટી ધમણી બંધ હોય છે. આ પ્રક્રિયામાં એક કેથેટર પગની ધમણીમાંથી મગજના પરિભ્રમણ પર પહોંચાડવામાં આવે છે. સ્ટેન્ટ રીટ્રાઈવર ડિવાઈસ ધમણીના અંદરના ગઠ્ઠાને પકડી લે છે અને ડિવાઈસની મદદથી સાફ કરી લે છે. ખાસ સકશન ટયુબનો પણ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ૮૦ થી ૯૦ ટકા દર્દીઓમાં, અવરોધ ખોલી શકાય છે અને ધમણીનો પ્રવાહ પાછો સ્થાપિત થઈ શકે છે. આશરે ૬૦ ટકા દર્દીઓ સારી રીતે સાજા થઈ જતા હોય છે અને ત્રણ મહિનામાં પોતાની દિનચર્યા સ્વતંત્ર રીતે કરી શકે છે.
સારવારનું પરિણામ
- જયારે ઝડપથી સ્ટ્રોકની સારવાર કરવામાં આવે છે ત્યારે દર્દીની પુનઃ રીકવરી પ્રાપ્ત થવાની શકયતાઓ વધી જાય છે.
- ૮૦ થી ૯૦ ટકા દર્દીઓ જેમાં સ્ટેન્ટ રીટ્રાઈવર ડિવાઈસનો પ્રાથમિક લક્ષણોની પેલી ૧પ૦ મિનિટમાં ઉપયોગ કરવામાં આવે તેવા દર્દીઓમાં ખુબજ ઓછી અથવા કોઈપણ જાતની ખોટ ખાપણ રહેતી નથી.
- ક્લિનિકલ માહિતી દર્શાવે છે કે જે દર્દીઓના મગજમાં લોહીનો પ્રવાહ પુનઃ સ્થાપિત થાય છે તેઓની ભવિષ્યમાં થતા આવા ઈસ્કેમીક પક્ષઘાતથી બચવાની શકયતાઓ વધુ છે.
- લક્ષણોની શરૂઆતથી સારવાર સમય વચ્ચેનો સમયગાળો દર્દીના મગજમાં ઈજાની ડીગ્રી નક્કી કરવામાં મુખ્ય ઘટક છે અને તેથી લાંબાગાળા ના પરિણામો નક્કી થાય છે.
પક્ષઘાત ના જોખમી પરિબળો કયા છે ?
બ્લડ પ્રેશર, ડાયાબીટીસ, હૃદય રોગ, આર્ટરીયલ ફિબ્રિલેશન અને અન્ય લોહીના વિકાર જેવા રોગ, કેરોટેડ ધમણીના રોગ, ધુમ્રપાન, કોલેસ્ટરોલના ઉચ્ચ સ્તરો, સ્થૂળતા પક્ષઘાત માટે મુખ્ય જોખમી પરિબળો છે.
ટ્રાન્ઝિયન્ટ ઈસ્કેમીક એટેક ૮તયબ૯ (ક્ષણિક ઈસ્કેમીક હુમલો) એટલે શું ?
ક્ષણિક ઈસ્કેમીક હુમલો (ટી.આઈ.એ.) મીની સ્ટ્રોક છે. આવી પરિસ્થિતિમાં પક્ષઘાત જેવા જ લક્ષણો પેદા થતા હોય છે. પરંતુ કોઈ કાયમી નુકશાન થતુ નથી. જોકે ટી.આઈ.એ. ધરાવતા દર્દીઓને ભવિષ્યમાં મોટા પક્ષઘાતથી પીડાવવાની પ્રબળ સંભાવનાઓ છે. તેથી વહેલી તકે સારવાર લેવી જરૂરી છે.
સ્ટ્રોક ટીમ શા માટે જરૂરી છે અને પક્ષઘાતના દર્દીઓએ આવી હોસ્પિટલમાં શા માટે જવું જોઈએ ?
સ્ટ્રોક સેન્ટર (એક હોસ્પિટલ અથવા હોસ્પિટલનો એક વિશિષ્ટ ભાગ) જયાં બધોજ સ્ટાફ સ્ટ્રોકની સારવાર માટે સજ્જ હોય છે. આવી ટીમમાં ન્યુરોલોજીસ્ટ, ન્યુરો સર્જન તથા ઈન્ટરવેન્શનલ રેડિયોલોજીસ્ટનો સમાવેશ હોય છે. પેરામેડિકલ સ્ટાફ જે સ્ટ્રોકની સારવામાં માહિર હોય છે. તેવા લોકો જ આ ટીમનો ભાગ હોય છે.
- આવા સ્ટ્રોક યુનિટ કેર માં ર૪×૭ એમ.આર.આઈ., એમ.આર. એન્જીયોગ્રાફી, સીટી એન્જીયોગ્રાફી તથા ડીજીટલ સબસ્ટ્રેકશન એન્જીયોગ્રાફીની સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ હોય છે.
- ન્યુરોલોજીસ્ટ, ઈન્ટરવેન્શનલ ન્યુરોલોજીસ્ટ અને ન્યુરો સર્જરીમાં કુશળતા ધરાવતા ડોકટરો ર૪×૭ ઉપલબ્ધ હોય છે.
- ન્યુરો ઈન્ટેન્સીવ કેર યૂનિટ – સેરીબ્રોવાસ્કયુલર કેથલેબ તથા મેકેનીકલ થ્રોમ્બેકટોમી કરવા માટે અને ઈન્ટરવેન્શન પ્રક્રિયા પછી દર્દીની સારવાર / સંભાળ માટે સુસજ્જ હોય છે.
- આવા કેન્દ્રોમાં સારવારની સારી તકો મળવાથી દર્દીઓના પરિણામો નોંધપાત્ર રીતે વધુ સારા હોય છે.
Stroke
What Is Stroke (Brain Attack) ?
Stroke occurs when the blood supply to a part of the brain is suddenly blocked (Ischemic Stroke) or when a blood vessel in the brain bursts (Hemorrhagic Stroke). As brain cells constantly need glucose and oxygen the affected brain cells die. Ischemic Stroke accounts for 87% of all stroke cases, and are largely treatable if you get to the hospital in time.
Is Stroke An Emergency?
If treatment is not started early enough in a stroke patient, brain damage may be very severe and irreversible. Every minute approximately two million neurons die; therefore, “time is brain” and emergent measures to open the blocked artery should be undertaken. New treatments are available which can significantly reduce the damage. However, these treatments work best soon after the brain attack.
How common is Stroke?
Stoke is the 3rd most common cause of death worldwide and a significant cause of chronic disability. Due to ageing populations worldwide, it has been estimated that by 2020 stroke will be the leading cause of lost healthy life-years.’
What are the symptoms of stroke?
- Sudden onset of weakness of the face, arm, leg (especially on one side of the body).
- Sudden onset of confusion, slurred speech or understanding speech.
- Sudden onset of dimness or loss of vision in one or both eyes.
- Sudden development of Imbalance, vomiting, dizziness, loss of coordination or difficulty walking.
What to do if you have symptoms suggesting stroke?
“TIME IS BRAIN” because every minute delay in stroke treatment leads to death of approximately 2 million neurons. Therefore, the patient should be rushed to a hospital immediately which has a dedicated Stroke team and in house CT & MRI facility.
Quick treatment = Less brain damage = Good clinical outcome.
How will the doctors diagnose whether the patient is having stroke?
Initial clinical evaluation will include a full clinical history, physical and neurological examination. Following which a CT or MRI scan of the brain is done for further assessment and to evaluate whether it is haemorrhagic or ischemic stroke.
Treatment
Currently two methods exist for treating acute ischemic stroke patients
- Medical Management: Within 4.5 hours of stroke onset a drug (thrombolytic) can be given to help dissolve clot.
- Mechanical Thrombectomy: It can be done upto 6 hours in most patients and upto 24 hours in selected patients in whom large artery within brain is occluded. In this procedure a catheter is inserted from a leg artery to the occlusion site in brain. The stent-retreiver device entangles the clot, allowing doctors to remove the device with the trapped clot. Special suction tubes may also be used. In 80-90% of patients, the blockage can be opened and flow in the artery be established with this treatment. Approximately 60% of patients will have good recovery and be independent at 3 months.
Outcome of treatment
- The faster stroke is treated, the more likely the patient is to recover.
- 80-90% of patients who were treated with a stent retriever within 150 minutes of first symptoms recovered with little or no disability.
- Clinical data has shown that patients who have blood flow restored to the brain are more likely to survive an acute ischemic stroke.
- The time between the onset of symptoms to the time of treatment is a key component in determining the degree of injury to a patient's brain, and therefore, the long-term outcome.
What Are The Risk Factors Of Stroke (Brain Attack)?
Hypertension, Diabetes, Heart disease- diseases like atrial fibrillation and other disorders, Carotid artery disease, Smoking (Tobacco), High cholesterol levels, Obesity are the major risk factors for stroke.
What is a Transient Ischemic Attack?
Transient Ischemic Attacks (TIAs) are "mini strokes" that produce stroke like symptoms but no lasting damage. However, patients having TIAs have a strong possibility of suffering from major stroke in future, so should be treated early.
What Is A Comprehensive Stroke Centre And Why Should A Stroke Patient Go To These Hospitals?
Stroke centre- is a hospital or part of a hospital that (nearly) exclusively takes care of stroke patients with specialised staff with team approach to treatment and care. Care in stroke teams (including neurologists, neurosurgeons, interventional and diagnostic neuroradiologists) or by stroke units improve the outcome in these patients significantly.
There is 24/7 access to the following at a comprehensive stroke care centre:
- 24/7 advanced imaging techniques (MRI/MRA, CTA, DSA).
- Doctors with expertise in Neurology, Interventional Neuroradiology and Neurosurgery.
- Neuro-intensive care unit.
- Cerebrovascular cathlab – to perform Mechanical thrombectomy. .
- Patient outcomes are significantly better when they get treated at comprehensive stroke care centres.